Verslag Tweede Bijenkomst

Vandaag wordt het leerweg-college verzorgd door Sander van Eekelen. Sander zal dieper in gaan op de fysiologische gevolgen van het werken in onregelmatige roosters, met name gericht op eten en slapen.

Biologische klok.

Ons waak- en slaap ritme wordt aangestuurd door de biologische klok. Deze is gelocaliseerd in onze hersenen en reageert met name op daglicht. Daarnaast bevatten onze organen allerlei klokcellen die ook informatie doorgeven aan de biologische klok. Elke dag wordt zo een patroon ingeregeld waarin onze hartslag, temperatuur,hormoonhuishouding en spijsvertering mee beweegt op activiteit tijdens de dag en rust tijdens het nachtvenster.

 Dit resulteert ook in gedrag en mogelijkheden voor activiteiten. Uit onderzoek blijkt dat je alertheid samenhangt met het dag-nacht ritme. Door middel van eenvoudige testjes is de alertheid te meten en daaruit komt altijd een zelfde patroon terug. Overdag optimale alertheid die afneemt en gedurende de nacht zijn dieptepunt bereikt.

Allerlei lichamelijke functies vertonen dezelfde curve.

Dit dag en nacht ritme van de biologische klok verzet zich maar heel moeilijk en zeker niet als je in ploegendienst of onregelmatige roosters werkt. Een volledige omdraai van het dag/nacht ritme vindt alleen plaats als je ook naar een ander deel van de wereld vliegt.

Wat wel in ploegendienst gebeurd is dat allerlei fysiologische processen proberen zich aan te passen aan het onregelmatige werkrooster. Werknemers in ploegendienst krijgen daardoor te maken met fysiologische processen die onderling niet meer synchroon lopen.

 Vermoeidheid, verminderde alertheid en verminderde veiligheid.

Een belangrijk gevolg van desynschronisatie is het opstapelen van vermoeidheid. Ploegendienstwerkers kunnen door hun onregelmatige werktijden lange dagen maken. denk bijvoorbeeld aan de eerste nachtdienst. Veelal sta je dan ’s ochtend nog op een redelijke tijd op, slaapt misschien nog voor de nachtdienst wat, maar over het algemeen ben je al meer dan 10 uur op de been als je ’s avonds aan de nachtdienst begint. Plus daar het effect bij van korter en slechter slapen tijdens de periode van nachtdiensten en er ontwikkeld zich een patroon van fatique, oftewel opgestapelde vermoeidheid.

Vermoeidheid leidt tot slaperigheid en verminderde alertheid tijdens en vlak na de nachtdienst. Zo blijkt uit onderzoek dat de alertheid van iemand die net uit de nachtdienst komt te vergelijken is met iemand die 0,05 promillage alcohol in zijn bloed heeft (het wettelijk toegestane promillage om nog auto te mogen rijden). Naarmate je meer nachtdiensten achter elkaar werkt neemt deze alertheid alleen maar af. Ploegendienstwerkers zijn letterlijk dronken van vermoeidheid als ze ’s ochtend naar huis rijden.

Dit fysiologische proces kan nauwelijks door de vrije wil worden beïnvloed. Mensen kunnen niet stoppen met slapen. Slaperigheid dwingt zich op en je valt vanzelf in een (micro)slaap ondanks voornemens om wakker te blijven.
Het werken in nachtdienst brengt daardoor veiligheidrisico’s met zich mee. Uit allerlei wetenschappelijk onderzoek blijkt keer op keer dat nachtdiensten meer ongelukken en foutjes veroorzaken dan nachtdiensten.

Gezondheidsklachten:

Aan onregelmatige werktijden worden verschillende erkende gezondheidsklachten gekoppeld. Er is sprake van ploegendienstgerelateerde klachten van de spijsvertering (SMS) en ploegendienstgerelateerde slaapproblemen (SWSD). Maar ook lopen onregelmatige werkers een groter risico op hart- en vaatziekten en (borst) kanker.

Kijk hier ook op mijn arbeidstijdenblog voor uitgebreidere informatie:

Spijsvertering (Klik hier)
Slapen (Klik 1 en klik 2)

Mogelijke aanpak.

De visie van Sander is dat het aanpakken van bovenstaande problematiek zich niet alleen moet richten op het verbeteren van de roosterergonomie. Elk onregelmatig rooster verstoort de fysiologische balans en leidt tot fysieke klachten. Roosterergonomie kan deze klachten niet wegnemen. Uit onderzoek blijkt dat elk type rooster zijn nadelen heeft.

Sander bepleit een aanpak waarin ook de fysiologische problemen worden aangepakt door middel van fatique risk management.  In deze benadering wordt ook gekeken naar maatregelen gericht op verminderen van werkdruk en het optimaliseren van de bezetting.

Er zijn diverse tools om de alertheid tijdens de nachtdienst te verbeteren. Software (CAS) voorspelt op basis van het individuele rooster en individuele kenmerken wanneer iemand behoefte heeft aan een powernap, tijdens de nachtdienst.

Ook door middel van slimme voeding kan de alertheid en de gezondheidsklachten verbeterd worden. Belangrijk advies voor het eten tijdens de nachtdienst:

Het verbeteren van de slaaphygiëne en het introduceren van powernaps zijn tenslotte ook belangrijke elementen in het managen van ploegendienst gerelateerde vermoeidheid.

De powerpoint van deze tweede lezing kun je hier downloaden.

De bovenstaande samenvatting is ook als Word document beschikbaar.

Voorbespreking Tweede bijeenkomst

Maandag 19 november 2012 komen we bij elkaar voor de tweede bijeenkomst van de leerweg Licht op de Nacht. Deze bijeenkomsten vinden plaats in Hotel Postillon te Dordrecht.

De indeling van de 2^e ochtend:

09.00 uur – 09.30 uur: aanreizen / koffie – thee

09.30 uur – 09.45 uur: ruimte voor mededelingen

09.45 uur – 12.30 uur: Sander van Eekelen: verstoring van het bioritme door ploegendienst en de gevolgen voor de veiligheid en gezondheid van de werknemers.

Afsluitend 12.30 uur lunch.

Tussendoor zal naar behoefte van de deelnemers een korte pauze worden ingelast.

Sander van Eekelen is eigenaar van het adviesburo Circadian. Hij zal een de volgende onderwerpen gaan behandelen

1. Veiligheid/alertheid tijdens de nachtdienst.

 2. Mogelijke oplossingen door het introduceren van een powernap en een slim eten strategie tijdens de nacht. 

3. Circadian heeft software ontwikkeld om de dip tijdens de nachtdienst te voorspellen.

4.  Langere termijn gevolgen voor de gezondheid. Shiftwork Metabolic Syndrome en ShiftWork Sleep Disorder

5. Mogelijke oplossingen door op peil brengen van de slaaphygiëne en slaapomgeving, aangepast eten en bewegen.

Hieronder alvast een filmpje om kennis te maken met Sander.

Ook kun je op mijn arbeidstijdenblog al een aantal artikelen vinden die in de lezing van Sander aan de orde komen.

A. Ploegendienst gerelateerde klachten van de spijsvertering.

B. Slaapklachten bij ploegendienstwerkers

Verslag eerste bijeenkomst

Op 1 oktober 2012 is de Leerweg Licht op de Nacht in de regio Rotterdam van start gegaan. Een groep van 25 kaderleden uit verschillende industrie bedrijven volgden het eerste werkcollege van Coen van Limborgh. Hij is arbeidstijdenadviseur bij het adviesbureau Syntro.

In het eerste deel van zijn presentatie is Coen vooral ingegaan op de verstoring van de biologische klok door het werken in ploegendiensten. Het menselijk lichaam is evolutionair ingeregeld op een dag/nacht ritme. In de hersenen bevindt zich een klein centrum dat het bio-ritme regels. Dit gebeurt in samenspel met allerlei klokcellen in het lichaam, bijvoorbeeld in het maag-darm stelsel. Hartslag, bloeddruk, lichaamstemperatuur en hormoonsystemen worden ingeregeld vanuit het uitgangspunt dat een mens overdag actief is en ’s nacht rust/slaapt.

De blootstelling aan daglicht is een grote factor in het gelijk houden van de biologische klok, maar ook andere signalen zijn daarbij belangrijk. Dat zijn vooral prikkels vanuit het sociale leven van de mens: bijvoorbeeld de krant die ’s ochtend op de mat valt, de snelweg die weer begint te ruisen en het acht uur journaal.

Als alle prikkels, inclusief het daglicht worden weggehaald dan komt het lichaam in een zogenaamd vrij ritme. Uit experimenten blijkt dat de gemiddelde dag/nacht cyclus ongeveer 25 uur bedraagt. Dat betekent dat de biologische klok elke dag weer een beetje gelijk gezet moet worden. Daarvoor gebruikt men de term Zeitgebers. Het bioritme kun je dan als volgt visualiseren.

Werken op onregelmatige tijdstippen en in ploegendienst verstoort dit bio-ritme. Allerlei lichamelijke processen reageren anders op deze verstoring, maar het resultaat is dat ze verschillende ritmes gaan lopen en niet meer goed op elkaar zijn afgestemd. Men noemt dit desynchronisatie en dissociatie.

Ploegendienstwerkers hebben een extra handicap omdat ze telkens van dienst wisselen. Daardoor treedt er elke keer weer een verstoring op en kan het lichaam niet wennen aan een ander ritme. Uit onderzoek bij mensen die verhuizen naar de andere kant van de wereld – en daardoor dus alle Zeitgebers een ander ritme afdwingen – blijkt dat men 5 tot 15 dagen nodig heeft om in een nieuw ritme te geraken. In ploegendienst blijven de Zeitgebers echter steeds een ander ritme aanwijzen en wisselt de dienst regelmatig. Een ploegendienstwerkers kan dus nooit in een ander bioritme terecht komen.

Het gevolg is dat men slecht gaat slapen en vermoeid raakt. Op korte termijn heeft dit gevolgen voor de alertheid tijdens de nachtdienst en de terugreis naar huis en op langere termijn leidt dit tot allerlei gezondheidsklachten, zoals een grotere kans op hart en vaatziekten en overgewicht.

Roosterergonomen hebben daarom vuistregels bedacht om de negatieve gevolgen te beheersen. In Nederland gaan we er vanuit dat de beste oplossing is dat het rooster de biologische klok niet laat wennen aan een ander ritme. De gedachte is dat daardoor het bioritme zo dicht mogelijk bijeen normaal dag/nacht ritme gaat blijven. Roostertechnisch betekent dit snel voorwaarts roteren. Bovendien moet vermoeidheid en met name de opstapeling van vermoeidheid voorkomen worden. Dit kan bereikt worden door de dienstlengte te beperken en niet al te veel diensten van dezelfde soort achter elkaar te draaien.

Daarbovenop hebben roosterergonomen ook een aantal sociale vuistregels voor roosters bedacht om psychische en sociale problemen te bestrijden. Dit lijdt tot de volgende roostervuistregels.

 Naast de roosterergonomie zijn ook vele tips en maatregelen te nemen om gezond te eten en een goede slaaphygiëne toe te passen.

Coen heeft vervolgens een groot aantal roosters besproken en een aantal tips gegeven hoe een roosterveranderingen vorm gegeven moet worden.

De totale PowerPoint kun je hier downloaden. Het verhaal staat ook uitgebreid in de brochure Licht op de Nacht. Deze brochure kun je terug vinden op mijn arbeidstijdenblog. De blog bevat ook vele andere interessante artikelen.

Tenslotte, hier kun je de lijst van deelnemers vinden. Klik.

Eerste bijeenkomst

De Leerweg Licht op de Nacht bestaat uit 4 ochtendbijeenkomsten op: maandag 1 oktober 2012 – maandag 19 november 2012 – maandag 14 januari 2013 –  april 2013 (exacte datum nader te bepalen). Deze bijeenkomsten vinden plaats in Hotel Postillon te Dordrecht.

Voor deze Leerweg Licht op de Nacht hebben zich 20 kaderleden opgegeven die werkzaam zijn in bedrijven waar arbeid in de nacht wordt verricht. Gedurende het programma zal er voldoende gelegenheid zijn om onderling informatie uit te wisselen/te delen. 

Overigens, heb je collega kaderleden die zich niet hebben opgegeven maar wel belangstelling hebben, laat het dan weten op arbeidstijden@gmail.com

De indeling van de 1^e ochtend op 1 oktober a.s.:

09.00 uur – 09.30 uur: aanreizen / koffie – thee

09.30 uur – 09.45 uur: kennismaken deelnemers

09.45 uur – 12.30 uur: Coen van Limborgh: vuistregels “gezonde”ploegenroosters

Afsluitend 12.30 uur Lunch.

Tussendoor zal naar behoefte van de deelnemers een korte pauze worden ingelast.

Coen Zal vooral ingaan op de wetenschappelijke kennis van het roosteren. Ook zal hij aandacht besteden aan de verschillende roosteropties bij 3,4 en 5 ploegendienst. Extra aandacht gaat uit naar het ouder worden in ploegendienst. We hebben vast een klein filmpje om kennis te maken met Coen.

Op dit blog zal ik ook de powerpoints van de bijeenkomsten plaatsen en andere interessant materiaal.

Kijk ook een s op mijn algemene blog www.arbeidstijden.blogspot.com

Erwin van Zandvoord

beleidsmedewerker Arbeidstijden FNV bondgenoten