Op 1 oktober 2012 is de Leerweg Licht op de Nacht in de
regio Rotterdam van start gegaan. Een groep van 25 kaderleden uit verschillende
industrie bedrijven volgden het eerste werkcollege van Coen van Limborgh. Hij
is arbeidstijdenadviseur bij het adviesbureau Syntro.
In het eerste deel van zijn presentatie is Coen vooral ingegaan
op de verstoring van de biologische klok door het werken in ploegendiensten.
Het menselijk lichaam is evolutionair ingeregeld op een dag/nacht ritme. In de
hersenen bevindt zich een klein centrum dat het bio-ritme regels. Dit gebeurt
in samenspel met allerlei klokcellen in het lichaam, bijvoorbeeld in het
maag-darm stelsel. Hartslag, bloeddruk, lichaamstemperatuur en hormoonsystemen
worden ingeregeld vanuit het uitgangspunt dat een mens overdag actief is en ’s
nacht rust/slaapt.
De blootstelling aan daglicht is een grote factor in het
gelijk houden van de biologische klok, maar ook andere signalen zijn daarbij
belangrijk. Dat zijn vooral prikkels vanuit het sociale leven van de mens:
bijvoorbeeld de krant die ’s ochtend op de mat valt, de snelweg die weer begint
te ruisen en het acht uur journaal.
Als alle prikkels, inclusief het daglicht worden weggehaald
dan komt het lichaam in een zogenaamd vrij ritme. Uit experimenten blijkt dat
de gemiddelde dag/nacht cyclus ongeveer 25 uur bedraagt. Dat betekent dat de
biologische klok elke dag weer een beetje gelijk gezet moet worden. Daarvoor
gebruikt men de term Zeitgebers. Het bioritme kun je dan als volgt visualiseren.
Werken op onregelmatige tijdstippen en in ploegendienst
verstoort dit bio-ritme. Allerlei lichamelijke processen reageren anders op
deze verstoring, maar het resultaat is dat ze verschillende ritmes gaan lopen
en niet meer goed op elkaar zijn afgestemd. Men noemt dit desynchronisatie en
dissociatie.
Ploegendienstwerkers hebben een extra handicap omdat ze
telkens van dienst wisselen. Daardoor treedt er elke keer weer een verstoring
op en kan het lichaam niet wennen aan een ander ritme. Uit onderzoek bij mensen
die verhuizen naar de andere kant van de wereld – en daardoor dus alle
Zeitgebers een ander ritme afdwingen – blijkt dat men 5 tot 15 dagen nodig
heeft om in een nieuw ritme te geraken. In ploegendienst blijven de Zeitgebers
echter steeds een ander ritme aanwijzen en wisselt de dienst regelmatig. Een
ploegendienstwerkers kan dus nooit in een ander bioritme terecht komen.
Het gevolg is dat men slecht gaat slapen en vermoeid raakt.
Op korte termijn heeft dit gevolgen voor de alertheid tijdens de nachtdienst en
de terugreis naar huis en op langere termijn leidt dit tot allerlei
gezondheidsklachten, zoals een grotere kans op hart en vaatziekten en
overgewicht.
Roosterergonomen hebben daarom vuistregels bedacht om de
negatieve gevolgen te beheersen. In Nederland gaan we er vanuit dat de beste
oplossing is dat het rooster de biologische klok niet laat wennen aan een ander
ritme. De gedachte is dat daardoor het bioritme zo dicht mogelijk bijeen
normaal dag/nacht ritme gaat blijven. Roostertechnisch betekent dit snel
voorwaarts roteren. Bovendien moet vermoeidheid en met name de opstapeling van
vermoeidheid voorkomen worden. Dit kan bereikt worden door de dienstlengte te
beperken en niet al te veel diensten van dezelfde soort achter elkaar te draaien.
Daarbovenop hebben roosterergonomen ook een aantal sociale vuistregels
voor roosters bedacht om psychische en sociale problemen te bestrijden. Dit
lijdt tot de volgende roostervuistregels.
Naast de roosterergonomie zijn ook vele tips en maatregelen
te nemen om gezond te eten en een goede slaaphygiëne toe te passen.
Coen heeft vervolgens een groot aantal roosters besproken en
een aantal tips gegeven hoe een roosterveranderingen vorm gegeven moet worden.
De totale PowerPoint kun je hier
downloaden. Het verhaal
staat ook uitgebreid in de brochure Licht op de Nacht. Deze brochure kun je
terug vinden op mijn
arbeidstijdenblog. De blog bevat ook vele andere
interessante artikelen.
Tenslotte, hier kun je de lijst van deelnemers vinden.
Klik.
